Verilerin düzenli, tutarlı ve erişilebilir bir biçimde saklandığı, yönetildiği ve gerektiğinde geri çağrılabildiği sistematik yapı, veri tabanı (database) olarak ifade edilir.
Verilerin düzenli, tutarlı ve erişilebilir bir biçimde saklandığı, yönetildiği ve gerektiğinde geri çağrılabildiği sistematik yapı, veri tabanı (database) olarak ifade edilir. Çoğunlukla büyük miktarda verinin etkin bir şekilde işlenmesi ve sorgulanması amacıyla tasarlanan veri tabanları; ilişkisel (relational),nesne yönelimli (object-oriented) veya NoSQL gibi çeşitli modellerle yapılandırılabilir.
Veri tabanı yönetim sistemleri (VTYS); kullanıcıların verileri eklemesini, silmesini, güncellemesini ve sorgulamasını sağlayan yazılımlardır. Günümüz dijital çağında işletmelerden akademik kurumlara kadar birçok alanda karar destek sistemlerinin temelini oluşturan veri tabanları, bilgiye hızlı ve güvenilir erişim olanağı sunarak verimliliği arttırır.
Veri Tabanı Nedir?
Veri tabanı; belirli bir amaca yönelik olarak toplanan, birbirleriyle ilişkili verilerin düzenli bir biçimde saklandığı ve yönetildiği dijital ortamlardır. Sistem; verilerin güvenli, tutarlı, bütünlüklü ve hızlı bir şekilde erişilebilir olmasını sağlayan temel altyapıyı oluşturur. Veri tabanı kavramı özellikle büyük miktarda bilginin depolandığı ve işlem gördüğü günümüz dijital dünyasında, bilgi sistemlerinin temel yapı taşı hâline gelmiştir.
Veri tabanları; kurumların ya da bireylerin ihtiyaç duyduğu bilgileri sistematik bir yapıda organize ederek bu verilere erişim, güncelleme, silme veya yeni veri ekleme gibi işlemlerin etkin bir biçimde gerçekleştirilmesini mümkün kılar. İşlemler, Veri Tabanı Yönetim Sistemleri (VTYS) veya (DBMS) aracılığı ile yürütülür.
VTYS, kullanıcıların ve uygulamaların veri ile etkileşime geçmesini sağlayan bir yazılım katmanıdır. Sistemler sayesinde çok sayıda kullanıcı, aynı anda veri üzerinde işlem yapabilir. Söz konusu işlemler ise belirli güvenlik, bütünlük ve gizlilik ilkelerine uygun biçimde yönetilir.
Veri Tabanı Neden Önemli?
Veri tabanı sistemleri; günümüz bilgi çağında bireylerin, kurumların ve toplumların veriyi etkin biçimde kullanabilmesini sağlayan kritik bir altyapı unsurudur. Bilginin sistematik bir şekilde saklanması, işlenmesi ve erişilebilir kılınması, veriye dayalı karar alma süreçlerinin başlangıcını oluşturur. Veri tabanlarının neden önemli olduğuna dair temel noktaları şu şekilde belirtmek mümkündür:
Veri tabanları, verilerin yetkisiz erişimlere karşı korunmasını sağlayan güvenlik protokolleri ve kimlik doğrulama mekanizmaları içerir. Bununla birlikte verinin doğruluğunu koruyarak hatalı veya çelişkili bilgilerin sistemde yer almasını önler.
Büyük miktarda verinin manuel olarak işlenmesi ve saklanması hem zaman alıcı hem de hata riskini arttırıcıdır. Veri tabanı, bu süreçleri otomatik hâle getirerek verimliliği kayda değer ölçüde arttırır.
Kullanıcılar, ihtiyaç duydukları bilgiye saniyeler içinde ulaşabilir. Hızlı erişim bilhassa karar alma süreçlerinde büyük avantaj sağlar.
Aynı veri tabanına çok sayıda kullanıcı eş zamanlı olarak erişebilir ve işlem yapabilir. Sahip olduğu bu özellik, kurumsal ortamlarda iş süreçlerinin koordine bir şekilde yürütülmesini mümkün kılar.
Veri tabanı, içinde bulundurduğu verilerden çeşitli analizler yapılmasına ve kapsamlı raporlar üretilmesine imkân tanır.
Veri tabanları bilginin; güvenli, erişilebilir ve anlamlı hâle getirilmesini sağlayarak dijital çağın tüm alanlarında stratejik bir rol üstlenir.
Veri Tabanı Nasıl Çalışır?
Veri tabanı çalışma prensibi, veri tabanı yönetim sistemleri (VTYS) aracılığıyla gerçekleştirilir. VTYS; verilerin güvenli, tutarlı ve hızlı bir biçimde işlenmesini sağlar. Veri tabanı çalışma sistemi şu şekilde sıralanabilir:
Veri Yapısının Tanımlanması ve Depolanması
Veri tabanları verileri; tablolar, satırlar ve sütunlar şeklinde organize eder. Yapı, verilerin mantıksal bir düzende saklanmasını ve ilişkisel bağlamda işlenmesini kolaylaştırır. Örneğin; ilişkisel veri tabanlarında veriler, tablolar aracılığıyla birbirleriyle ilişkilendirilir ve bu ilişkiler sayesinde karmaşık veri sorguları gerçekleştirilebilir.
Sorgulama ve Veri Erişimi
Kullanıcılar, veri tabanına Structured Query Language (SQL) gibi sorgu dilleri aracılığıyla erişir. Sorgular; belirli kriterlere göre veri çekme, güncelleme veya silme işlemlerini içerir. VTYS; gelen sorguyu analiz eder, ilgili veriyi bulur ve kullanıcıya sunar. Bu süreçte indeksleme gibi teknikler kullanılarak veri erişim hızı arttırılır.
Veri Bütünlüğü ve Güvenliği
Veri tabanları, verilerin bütünlüğünü ve güvenliğini sağlamak için çeşitli mekanizmalar içerir. Mekanizmalar; verilerin tutarlı kalmasını, yetkisiz erişimlerin engellenmesini ve veri kayıplarının önlenmesini hedefler. Örneğin; veri tabanı sunucuları, kullanıcıların yalnızca yetkili oldukları verilere erişmesini sağlayarak güvenliği arttırır.
Performans ve Ölçeklenebilirlik
Veri tabanlarının, büyük veri kümeleriyle çalışırken yüksek performans ve ölçeklenebilirlik sunması gerekir. İlgili durum; veri tabanı sunucularının donanım özellikleri, yazılım optimizasyonu ve veri tabanı tasarımı gibi faktörlerle sağlanır. Ayrıca bellek içi veri tabanları gibi teknolojiler, veri erişim hızını arttırmak için kullanılabilir.
Yedekleme ve Kurtarma
Veri tabanları, veri kaybını önlemek için düzenli yedekleme ve kurtarma mekanizmaları içerir. Mekanizmalar, sistem arızaları veya diğer beklenmedik durumlar karşısında verilerin geri yüklenmesini sağlar.
Veri Tabanı ile Neler Yapılır?
Veri tabanları; bilgilerin düzenli, sistematik ve erişilebilir bir biçimde depolanmasını, yönetilmesini ve gerektiğinde etkin bir şekilde erişilmesini sağlayan temel bilgi sistemleri bileşenleridir. Hem bireysel hem de kurumsal düzeyde çeşitli sektörlerde geniş bir kullanım alanına sahip olan veri tabanları, iş süreçlerinin daha etkin, verimli ve güvenilir yürütülmesini mümkün kılar. Veri tabanlarıyla yapılabilecek başlıca işlemler ve kullanım alanları şöyledir:
Veri tabanları, büyük miktarda verinin düzenli bir şekilde depolanmasını sağlar. Veriler; metin, sayılar, resimler, videolar ve diğer dijital içerikler olabilir. Örneğin; bir e-ticaret sitesinde ürün bilgileri, müşteri kayıtları ve sipariş detayları veri tabanında saklanır.
Kullanıcılar, veri tabanları aracılığıyla yeni veriler ekleyebilir; mevcut verileri güncelleyebilir veya gereksiz verileri silebilirler. İşlemler, veri tabanı yönetim sistemleri (VTYS) üzerinden gerçekleştirilir ve verilerin güncel kalmasını sağlar.
Veri tabanları, belli ölçütlere göre veri sorgulamayı ve verilerden raporlar oluşturmayı mümkün kılar. Örneğin; bir şirketin satış departmanı, belli bir dönemde yer alan satış verilerini sorgulamak suretiyle performans raporları hazırlayabilir.
Çevrim içi platformlar da veri tabanları aracılığıyla kullanıcı verilerini yönetir. Örneğin; bir sosyal medya uygulaması, kullanıcı profilleri, gönderiler ve mesajlar gibi verileri veri tabanında saklar ve işler.
Veri Tabanı Türleri Nelerdir?
Veri tabanları; verilerin yapısı, kullanım hedefleri ve sistem mimarisi temelinde farklı kategorilere ayrılarak sınıflandırılır. Gelişen teknolojiyle birlikte veri tabanı sistemleri, farklı ihtiyaçlara yanıt verecek biçimde çeşitlenmiş ve özelleşmiştir. En yaygın kullanılan veri tabanı türlerini şu şekilde belirtmek mümkündür:
İlişkisel Veri Tabanı (Relational Database)
İlişkisel veri tabanı, verilerin tablolar halinde saklandığı ve bu tabloların birbirleriyle ilişkili olduğu en yaygın veri tabanı türüdür. Her tablo, satır (kayıt) ve sütun (alan) yapısıyla düzenlenir.
Nesne Yönelimli Veri Tabanı (Object-Oriented Database)
Nesne yönelimli veri tabanları, verileri nesne yapısında saklar. Nesneler, veri ile birlikte o veriyi işleyen fonksiyonları (metotları) da içerir.
Hiyerarşik Veri Tabanı (Hierarchical Database)
Bu tür veri tabanlarında veriler, ağaç yapısına benzer biçimde ebeveyn–çocuk (parent-child) ilişkisiyle düzenlenir.
Ağ (Network) Veri Tabanı
Hiyerarşik veri tabanlarının yetersiz kaldığı durumlar için geliştirilmiştir. Her kayıt, birden fazla üst kayıtla ilişkilendirilebilir.
NoSQL Veri Tabanı (Not Only SQL)
NoSQL veri tabanları; geleneksel ilişkisel yapıya uymayan, esnek ve yatay olarak ölçeklenebilir sistemlerdir. Büyük veri ve gerçek zamanlı web uygulamaları için tercih edilir.
Zaman Serisi Veri Tabanı (Time Series Database)
Söz konusu veri tabanları, zamanla değişen verileri (örneğin; sıcaklık, hisse fiyatı, sensör verisi) saklamak ve analiz etmek için optimize edilmiştir.
Dağıtık Veri Tabanı (Distributed Database)
Verilerin farklı fiziksel konumlarda saklandığı ancak tek bir veri tabanı gibi erişilebilen sistemlerdir.
Bulut Tabanlı Veri Tabanı (Cloud Database)
Bulut hizmet sağlayıcıları tarafından barındırılan, internet üzerinden erişilebilen veri tabanlarıdır.
Graf Veri Tabanı (Graph Database)
Veriler arasındaki ilişkilerin temel odak noktası olduğu senaryolar için tasarlanmış özel bir veri tabanı türüdür. Düğümler (node) ve kenarlar (edge) şeklinde yapılandırılır.
Veri Tabanı Örnekleri
Uygulama alanlarına ve iş ihtiyaçlarına göre farklı türde veri tabanı sistemleri tercih edilir. Sistemler genel anlamda ilişkisel (SQL tabanlı),ilişkisel olmayan (NoSQL tabanlı) veri tabanları olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Her iki kategoriye ait yaygın ve kurumsal düzeyde kullanılan bazı örnekler şu şekildedir:
İlişkisel (SQL) Veri Tabanları
Bu tür veri tabanları, verileri tablolar hâlinde organize eder ve aralarındaki ilişkileri anahtarlar yoluyla tanımlar. Genellikle yapısal sorgu dili (SQL) kullanılarak yönetilirler.
Oracle Database: Büyük ölçekli kurumsal uygulamalara yönelik geliştirilmiş, yüksek güvenlik ve üstün performans özellikleriyle öne çıkan bir veri tabanı sistemidir.
Microsoft SQL Server: Windows tabanlı sistemlerde kullanılan, güçlü raporlama ve veri yönetimi niteliklerine sahip bir RDBMS'dir.
MySQL Database: Açık kaynak kodlu olması ve yaygın tercih edilmesiyle öne çıkan özellikle web tabanlı uygulamalarda sıkça kullanılan bir ilişkisel veri tabanı sistemidir.
PostgreSQL: Gelişmiş veri bütünlüğü ve genişletilebilirlik özellikleriyle öne çıkan, açık kaynak kodlu ilişkisel veri tabanıdır.
Redis: Genel olarak bellek içi veri saklama ve önbellekleme işlevi gören, anahtar-değer tabanlı yüksek hızlı bir veri deposudur.
IBM Db2 ise IBM tarafından geliştirilen, yüksek işlem kapasitesine sahip, kurumsal düzeyde veri tabanı çözümüdür.
İlişkisel Olmayan (NoSQL) Veri Tabanları
NoSQL veri tabanları, yapılandırılmamış veya yarı yapılandırılmış verilerin esnek formatlarda saklanmasına olanak sağlayan sistemlerdir.Yatay ölçeklenebilirlik özellikleri sayesinde aşağıdaki büyük veri uygulamalarında tercih edilir:
MongoDB: JSON benzeri belge yapısıyla çalışan, doküman tabanlı bir NoSQL veri tabanıdır. Esneklik ve ölçeklenebilirlik sunar.
Apache Cassandra: Dağıtık mimarisi sayesinde büyük ölçekli veri işlemlerini destekleyen, sütun tabanlı bir NoSQL veri tabanıdır.
Apache CouchDB: HTTP/JSON protokolü üzerinde çalışan, belgeleri ve versiyonlarını yöneten belge tabanlı bir veri tabanıdır.
Apache HBase de hadoop altyapısı üzerinde çalışan, büyük veri kümeleri için uygun hâle getirilmiş sütun yönelimli bir veri tabanıdır.
MVP (Minimum Viable Product) yani “Asgari Uygulanabilir Ürün”, bir ürünün pazara sunulabilecek en temel ve işlevsel hâlidir. Söz konusu kavram, girişimcilik ve yazılım geliştirme alanlarında fikirlerin hızlıca test edilmesini ve minimum maliyetle kullanıcı geri bildirimi alınmasını amaçlayan bir yaklaşımdır.
Leasing (finansal kiralama), uzun vadeli varlık ediniminde sıkça tercih edilen bir finansman yöntemidir. Söz konusu metot, kiraya veren ile kiracı arasında yapılan sözleşme çerçevesinde belirli bir malın mülkiyeti kiraya verende kalmak koşuluyla kullanım hakkının kiracıya devredilmesini içerir.
Dropshipping, stok bulundurmadan ürün satışı yapılmasına olanak tanıyan bir e-ticaret yöntemidir. İlgili iş modelinde satıcı, fiziksel olarak ürünleri elinde tutmaz. Bunun yerine müşteri tarafından verilen siparişler doğrudan tedarikçi firmaya iletilir.
Nesnelerin interneti (Internet of Things - IoT), fiziksel nesnelerin veya cihazların bağlantı aracılığıyla hem birbirleriyle hem de merkezî sistemlerle bağlantı kurarak veri toplaması, iletmesi ve işlemesi sürecidir.